Македонското јазично наследство ќе биде трајно заштитено и дигитално достапно

Над пет милиони ливчиња со записи од деветте картотеки на Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“, кои се чуваат во картонски кутии и се во опасност да бидат загубени, уништени или оштетени, ќе бидат трајно заштитени во дигитална копија и на микрофилм. Повеќе од 250 илјади слики од материјали на oдделението за историја на македонскиот јазик се веќе скенирани во Инбокс.

Оваа домашна компанија беше избрана на повикот за дигитализација од Фондот за иновации и технолошки развој (ФИТР) и Министерството за култура, кои со 14 милиони денари ќе го финансираат проектот за соодветно и итно да се заштити лексичкиот материјал и да се создаде дигитална архива во која записите ќе станат достапни за користење за истражувачи од земјава и од странство, за студентите по филологија, како и за сите заинтересирани за македонскиот јазик. Договорот беше потпишан во средината на декември, а проектот треба да биде завршен до крајот на годинава.

Записите од историската картотека на Институтот во јануари почнаа да се обработуваат во Архивскиот дата центар Инбокс (INBOX), кој има околу 50 вработени, а стручен тим од 20-ина работи само на овој проект, на скенирање, индексирање, микрофилмување и печатирање. Во етапи се преземаат со обезбеден транспорт и по сработувањето му се враќаат на Институтот и се земаат други кутии со хартиени материјали собирани со децении од лингвистите.

Во скен-центарот на Инбокс каде што почнува процесот на дигитализација, четири скенери продуцираат 50 слики во минута иако имаат перформанси за 150. Наместени се да работат побавно заради висока резолуција на сликите и за да може да запрат ако ултразвучно откријат сензитивни документи и дека нешто не е во ред – на пример ако картичките се извиткани. Материјалот е неповторлив и затоа сѐ мора да биде безбедно, велат луѓето што работат на скенирањето.

Сликите потоа преминуваат во сервер каде што се конвертираат/приспособуваат во специфични формати, а програмери во ИТ-одделот на компанијата се задолжени за индексирање и метадатирање за податоците да може полесно да се најдат. На секоја слика ќе се аплицира и електронски печат на Инбокс, кој е добавувач на серитифицирани електронски услуги. Дигиталниот формат на тој начин не може да биде злоупотребен и не може да биде направена промена во документот и тој со печатирањето станува валиден исто како и хартиениот оригинал.

Во вториот квартал на проектот ќе почне микрофилмувањето – фаза што е зависна од претходно создаден дигитален материјал. Потоа процесите ќе течат паралелно.

„Отсекогаш, сега и засекогаш” е идејниот наслов на проектот со кој Инбокс аплицираше на повикот за трајна заштита на јазичното наследство и негова достапност во формати блиски за идните генерации и отпорни на ризици. Со трансформацијата на картотеките не само што радикално ќе се подобри заштитата, туку неограничени ќе бидат и достапноста и користењето на содржините – со еден клик од кое било место.

Во компанијата имаат точен план во кој месец од проектот што треба да биде направено, а кога ќе го завршат, Институтот за македонски јазик ќе избере на која платформа ќе ги стави дигиталните копии од картотеките за да може да се читаат и пребаруваат од регистрирани корисници.

Историската картотека, со која почна дигитализацијата во Инбокс, е најстара од деветте картотеки и содржи материјали од црковнословенскиот период – стотици илјади зборови од стари ракописи од 12 и 13 век пишувани во македонските цркви и манастири. Од оваа картотека се создава и излегува Речникот на црковнословенскиот јазик од македонска редакција. Картотеката има репродукции т.е. снимки од текстови, повеќето напишани на пергамент.

Најстаро рачно напишано ливче што го поседува Институтот, е околу 70 години, односно од времето кога е формиран во 1953 година и кога почнале да се полнат картотеките. На барање на Блаже Конески, прво е формирана картотеката од која е направен тритомниот Речник на македонскиот јазик со српскохрватски толкувања (1961-1966), за кој материјалот го ексцерпирале Трајко Стаматоски, Тодор Димитровски и Благоја Корубин, а како соработник им се приклучил и Кирил Конески. Оваа картотека е основата и на сегашниот Толковен речник во шест тома. Таа е најобемна и има околу еден милион картички во кои се и зборовите кои се користат секојдневно.

Картотеки биле подготвени за петте одделенија на Институтот – картотека на македонската народна поезија, на народната проза и посебна картотека за македонските глаголи од која е направен експертскиот шестомен Интенцијално-синтаксички речник на македонските глаголи – еден од двата во Европа (вториот е во Полска). Другите картотеки се од областите ономастика и дијалектологија. Ономастичките содржат записи за топоними, имиња, презимиња и прекари на Македонците, лични имиња во народното творештво… За нив биле користени матичните книги, а се собирани и на терен, исто како и дијалектолошките кои се создавани од разговори со говорители на македонскиот јазик во над 400 населени места, во етничките и во државните граници.

За разлика од картотеката на Толковниот речник, во која записите се, главно, направени на машина за пишување и подоцна на компјутер или од страници на објавени книги, во историската, ономастичката и дијалектолошката картотека тие се најчесто рачно напишани зашто се бележени зборови со специфични знаци или од црковнословенскиот, старогрчкиот, латинскиот јазик.